Թումանյանի ստեղծագործական կյանքը սկսվեց 1881 թ.
«Հոգուս հատոր…» գողտրիկ բանաստեղծությամբ և ավարտվեց «Էս է, որ կա… ճիշտ ես ասում, թասըդ բե´ր» փայլուն
քառյակով` նվիրված բժիշկ Գրիգոր Սաղյանին: Այս երկու ստեղծագործությունների միջև ընկած
ժամանակահատվածում ձևավորվել է Թումանյանի աշխարհը` անցնելով հասունացման, զարգացման,
գաղափարական և հուզական սահմանների հաստատման ուղի: Եղել են և տաղանդի դրսևորման փայլուն
թռիչքներ, և ստեղծագործական աշխատանքի դադարի պահեր, բայց երբեք կանգ չի առել մտքի
ու հոգու ներքին շարժումը, կյանքի իմաստի որոնումը, ինչը և պայմանավորում է բանաստեղծի
ստեղծագործական ուղու միասնական լինելը: Եվ իհարկե, այդ աշխարհի ձևավորումը պայմանավորված
էր անձնական և հասարակական կյանքի մի շարք գործոններով: Բաժանելով այդ ուղին փուլերի` կարելի է բացահայտել
դրա զարգացման տրամաբանությունը: Անվանի գրականագետ Էդ. Ջրբաշյանը իր «Թումանյան. Ստեղծագործության
պրոբլեմներ» ուսումնասիրության մեջ Թումանյանի
գրական ուղին բաժանել է վեց շրջանի ըստ թվականների. ա/1881-1886 , բ/1887-1892 , գ/1893-1900,
դ/1901-1905, ե/1906-1914, զ/1915-1922: Հիմնվելով
այդ տեսակետին`համառոտ ներկայացնենք բանաստեղծի ստեղծագործական կյանքը փուլ առ փուլ:
«Անուշից» հետո`1902թ. Թումանյաննստեղծեց «Թմկաբերդիառումը» պոեմըևմշակեց «Սասնածռեր» վիպերգիԴավթիճյուղը։ «Թմկաբերդիառումը» բարձարվեստերկէ. նրամեջշատցայտոնենարտահայտվածբանաստեղծիխոհերըմարդուկյանքիուգործիմասին։Նախերգանքումդրվատելովլավգործիհավերժությանգաղափաը` բանաստեղծըբացումէպոեմիբունիմաստը։Մարդուկյանքնանցողիկէ, բայցնրագործնանմահ. Անցենկենումսերուխընդում, Գեղեցկություն, գանձուգահ, Մահըմերնէ, մենք` մահինը, Մարդուգործնէմիշտանմահ։Ողջպոեմիմիջովանցնող` ազնիվգործիևհայրենասիրությանգաղափարըարտահայտումէխորունկկերպարնեիուպատկերներիմիջոցով։ԳործիանմահությանգաղափարըմարմնավորումէԹաթուլիշխանկերարը։Իշխաննազնկվ, խիզախ, հայրենասերտղամարդէ։Նա 40 օր, 40 գիշերկռվումէշահիդեմ` կանգունպահելովԹմբկաբերդը։. Հերոսիկերպարինզուգնթաց՝բանաստեղծըկերտումէմատնիչկերպարը: Կինը՝Թաթուլիհոգինուշունչը, անսահմանգեղեցիկէ: Կինըսիրումէամուսնուն, բայցաշուղիգայթակղիչերգըխախտումէնրահոգուանդորը: Աշուղըերգումէշահիսերը, անհունգանձերնուփառքը, Թմկատիրուհունխոստանումոսկեգահուփառք: Թուլությանմիպահինրահոգումհաղթումէփառասիրությունը: Հարբեցնելովհաղթանակածքաջերին՝կինըթշնամունէմատնումԹմկաամրոցը: Բայցանցնումէդավաճանությանպահը: Ավերակբերդի և ընկած զոհերի դեմ կանգնած գեղեցկուհին զգում է դավաճան գործի ամոթը:Անցնում է աշխարհից բոլորը, անմեռ է մնում միայն զրույց լավ ու վատ մարդկանց մասին:Անցնում է աշխարհից ագահ տիրուհին՝ սևաչյա մատնիչ, անցնում է <<Զազում>> արքան ու քաջ Թաթուլը, մում է նրանց գործը: Թաթուլ իշխանը հիշվում է հերոսական գործով, դավաճան տիրուհին՝ մատնությամբ:
Ղազարոս Ազայանը և Պերճ Պռոշյանը գժտված էին և տարիներով իրարից խռով: Հայրիկը շատ էր ուզում նրանց հաշտեցնել: Մի կիրակի օր, առավոտը, Պռոշյանը հյուր է գալիս Թումանյանին, և այդ օրը, ինչպես միշտ, Աղայանը ճաշին պետք է լիներ Թումանյանի մոտ: Թումանյանը Պռոշյանին զբաղեցնում է մինչև ճաշի ժամը, ու Ղ.Աղայանը գալիս է: Ճաշում են միասին:
